Genetisch gemodificeerde T-cellen pakken bloedtumor gericht aan

Het Leids Universitair Medisch Centrum (LUMC) heeft een nieuwe therapie ontwikkeld voor mensen bij wie na een stamceltransplantatie, bloedkanker alsnog terugkeert. De celtherapie, waarbij T-cellen van de donor genetisch gemodificeerd worden, biedt een alternatief voor bestaande behandelingen. 

Dr. Mirjam Heemskerk legt het uit: ‘Voor patiënten met bloedkanker is de bestaande behandeling van chemotherapie en bestraling in combinatie met een transplantatie van stamcellen van een weefsel-identieke donor doorgaans succesvol. Soms keert de tumor echter terug. Een volgend wapen in de strijd is dan het inspuiten van T-cellen van de stamceldonor. Deze T-cellen, ook wel afweercellen genoemd, vallen meestal alleen de tumor aan en laten ander weefsel met rust. De aanpak kan effectief zijn, maar het risico bestaat dat deze afweercellen ook de strijd aangaan met gezonde weefsels. Dergelijke complicaties kunnen zeer ernstig zijn met soms de dood tot gevolg. De nieuwe hoop is gevestigd op celtherapie waarbij de T-cellen van de donor genetisch worden gemodificeerd.’ Uit een eerste klinische studie met een kleine groep patiënten blijkt de methode veilig. De Leidse wetenschappers gaan nu bij een grote groep patiënten het effect ervan onderzoeken.

Selectieve herkenning

Mirjam Heemskerk, wetenschappelijk onderzoeker van de afdeling hematologie van het LUMC, houdt zich bezig met deze nieuwe behandelvorm en dan specifiek gericht op bloedtumoren. Ze heeft een methode ontwikkeld waarbij de donor-T-cellen zo zijn aangepast dat ze specifiek de tumorcellen in de patiënt aanvallen. ‘Door de donor-T-cellen van tevoren in het laboratorium via genetische modificatie van een bepaalde T-cel-receptor (een eiwit, red.) te voorzien, kunnen deze T-cellen heel selectief de tumorcellen herkennen en opruimen. Deze T-cel-receptor – kortweg TCR – is zo’n achttien jaar geleden geïdentificeerd bij een leukemiepatiënt, bij wie een geslaagde afweerreactie tegen de tumorcellen spontaan op gang kwam.’

De nieuwe methode is inmiddels bij vijf patiënten met leukemie of lymfeklierkanker getest. Vrij snel na de stamceltransplantatie kregen zij een infuus met donor-T-cellen met de ingebouwde TCR. Direct na de stamceltransplantatie zijn er nog weinig T-cellen van het nieuwe bloedsysteem aanwezig, zodat de ingespoten afweercellen ongehinderd in actie kunnen komen zodra nieuwe tumorcellen de kop opsteken. Heemskerk: ‘Hoewel de methode veilig bleek, zijn we tot nieuwe inzichten gekomen. We weten nu van andere klinische studies dat je zo’n behandeling pas moet starten nadat er tumorcellen terugkomen en dan in combinatie met chemotherapie. Door de chemo gaan tumorcellen kapot, waarna er stoffen vrijkomen die de tumorrespons op gang brengen.’

Samenwerken met bedrijf

De Leidse onderzoekers hebben nu een Duits bedrijf bereid gevonden om gezamenlijk een nieuwe klinische studie op te zetten, waarbij 32 patiënten met leukemie, lymfeklierkanker of de ziekte van Kahler (een specifieke vorm van bloedkanker) volgens die laatste inzichten worden behandeld. Heemskerk zegt dat zonder steun van ZonMw het nooit zover was gekomen. ‘We zijn elf jaar bezig geweest met de ontwikkeling van deze therapie. In het begin was er geen bedrijf in geïnteresseerd en nu dus gelukkig wel.’ Ze benadrukt dat niet alle patiënten met bloedkanker voor de behandeling in aanmerking komen. Volgens haar zal waarschijnlijk 10 tot 15 procent er baat bij hebben. ‘Het werkt alleen bij patiënten met antigenen op tumorcellen die worden herkend door deze TCR. Voor de overige patiënten moeten we een ander type TCR inbouwen. Dat gaan we zeker doen als de nieuwe studie goede resultaten laat zien.’